Status Pomnika historii jest przyznawany zabytkom nieruchomym o szczególnej wartości historycznej, naukowej i artystycznej. Pierwsze zabytki zostały umieszczone na tej liście przez prezydenta Lecha Wałęsę w 1994 r. Dotychczas z obszaru województwa warmińsko-mazurskiego figurowało na niej Zespół Katedralny we Fromborku, Pole bitwy pod Grunwaldem i Kanał Elbląski. W tym roku został wpisany również zespół katedralno-zamkowy w Kwidzynie, który leży na obszarze diecezji elbląskiej.

Sanktuarium pielgrzymkowe w Świętej Lipce, najsłynniejsze na Warmii i Mazurach, i jedno z piękniejszych sanktuariów maryjnych w Polsce wybudowano na przełomie XVII i XVIII wieku. Składa się z bazylikowego kościoła (1687-1693), krużgankowego obejścia z narożnymi kaplicami (1694-1708) i domu zakonnego (1695-1698). Budowniczym świątyni był osiadły w Wilnie Tyrolczyk Jerzy Ertli (+1697). Wśród sponsorów budowy świątyni byli monarchowie, przedstawiciele najznakomitszych rodów Rzeczypospolitej i bogatych mieszczan. Znacząco wsparli ją również biskupi warmińscy: Teodor Andrzej Potocki i Krzysztof Andrzej Szembek.

Zamek biskupów warmińskich w Lidzbarku Warmińskim, pochodzący z XIV wieku (1350-1401), oparto na schemacie krzyżackich domów konwentualnych. Źródła nie przechowały imion architektów tego wybitnego dzieła ani budowniczych, którzy je realizowali. Liczne pamiątki pozostawili po sobie dostojni gospodarze zamku, pośród których było wiele znakomitości na trwałe zapisanych w dziejach Rzeczypospolitej. Zamek lidzbarski wyróżnia się dużym stopniem autentyczności architektury – zarówno zewnątrz, jak i wewnątrz. Bryła budowli zachowała się w postaci, jaką nadano jej po pożarze w 1442 r. Biskup Ignacy Krasicki w dawnych fosach i na miejscu częściowo rozebranych murów obwodu zewnętrznego założył ogród francuski.

---

aw